РАБОТЕН ПАКЕТ 2 (WP2): РЕЗИМЕ

Целта на Работниот пакет 2 (РП2) е да се изгради робусна позадина на сите достапни информации и податоци за сите ненативни (НН) акватични видови во целните земји  кои постојано ќе се ажурираат според резултатите добиени од РП2: онлајн платформа и база на податоци. Релативните задачи што треба да се исполнат за да се заврши спроведувањето на РП2 се (а) преглед на литература и истражување на главните водотеци на земјите партнери, (б) интервју со претставници на индустријата и засегнатите страни, (в) комбинирање на наодите за креирање на онлајн платформа, (г) создавање онлајн база на податоци и (д) пилот-тестирање заедно со прегледи за проценки. Презентираното резиме е резултат на прегледот на литературата и истражувањето на главните водотеци на земјите партнери.

Пионерските студии за ненативни видови (ННВ) датираат од 1970-тите. Оттогаш, глобалните истражувања во оваа област растат рапидно. На глобално ниво, интродукцијата на морски ННВ може да се случи намерно или случајно. Достапните податоци од Европската агенција за животна средина (ЕЕА) покажуваат дека околу 1 223 ННВ се присутни во европските мориња, од кои скоро 81% (1 039) се евидентирани во периодот 1949-2017 година. Трендот на интродукција на ННВ во Средоземното Море го достигна својот врв во 2000-2005 година, со приближно 21 нов вид годишно. Главните вектори за интродукција на туѓи видови познати во Медитеранот се (i) активности со аквакултура (44 видови, 41%), (ii) Суецки канал (28 видови, 26%), (iii) поморски транспорт (17 видови, 15% ), (iv) риболовни активности (3 вида, 3%) и (v) акваристика (1 вид 1%).

Балканскиот полуостров, едно од светските жаришта за биолошка разновидност, има најголем процент на ендемични видови риби со ограничен опсег во Европа. Сепак, неодамнешните истражувања од повеќе балкански земји откриваат дека 15% –23% од нивната слатководна рибна фауна е ненативна, посебно во во сливните подрачја, како што се реката Дунав и езерото Памвотис (Грција), чија ихтиофауна ја сочинуваат ненативни риби-  50% и 80% респективно. До раните 1950-ти, интрудицирани беа воглавно северноамерикански и азиски видови, додека интересот за видовите од Северна и Западна Европа се појави подоцна. Вкупно, 60 видови риби се воведени на Балканскиот полуостров намерно, случајно или со природно зголемување на ареалот. Првите примери на интродукција во копнените води беа документирани во 19 век во Бугарија (два вида), Хрватска (еден вид) и Словенија (четири вида). Инвентаризацијата на ННВ претставува  основен,  прв чекор и критична алатка за спроведување на релевантни политики и разграничување на приодите за управување со ННВ. Иако напорите за управување / иницијативите за политика за справување со туѓи и инвазивни видови се интензивираат на глобално и регионално ниво, ваквите инвентаризации мора редовно да се ажурираат и да останат актуелни, бидејќи се чини дека стапката на воведување на нови ННВ на глобално ниво не се намалува. Вклучувањето на дескриптори и индикатори на ННВ во инструментите на политиката создаде обврски за известување на национално ниво (на пр., Видете Tsiamis et al., 2019) и предизвика наплив на научна активност насочена кон откривање, квантификација, истражување и ублажување на нивните влијанија. Исто така, иницијативата за Граѓанска наука (т.е. вклученоста на јавноста во добивање на научни податоци - Мекинли и сор., 2017) се појави како моќен придонесувач за рано откривање на ННВ. Понатаму,  се повеќе како рутински се користат методите за мониторинг на етаблираните ННВ (Giovos et al., 2019) но и нови генетски методи за да се разјаснат неизвесностите во врска со идентитетот на видот и неговото географско потекло (Bayha et al., 2017; Viard et al., 2019). Како резулта на тоат, временското каснење помеѓу првото откривање на нов ННВ и објавувањето на соодветниот наод за истиот се намали во последниве години, во голема мера потпомогнато од подготвеноста на научните списанија да објават резултати од мониторингот врз биодиверзитетот.  

Балканскиот полуостров се граничи со Јадранското и Јонското море на запад, Средоземното море на југ и Егејското, Мраморно и Црното море на исток. Големата биолошка разновидност ихтиофауната е резултат на геолошката и палео-климатската историја на регионот и геофизичката разновидност на водните тела во внатрешноста. Климатските разлики помеѓу различните делови на Балканскиот полуостров дополнително придонесуваат за овие биогеографски разлики.

Албанија се одликува со високо ниво на биолошка  разновидност како на ниво  на предел, екосистем така и на ниво на видови, особено во однос на нејзината мала земјишна површина. Оваа разновидност е резултат на (а) широкиот опсег на клима, надморска височина и геологија во Албанија; (б) нејзината локација на пресекот на две големи биогеографски зони (Централна Европа и Медитеранот); (в) нејзината локација зафаќа важна рута за миграција на птиците; (г) нејзините крајбрежја на Јадранското и Јонското море; и (д) изобилство на еколошки разновидни слатководни екосистеми. Албанија е еколошки поврзана со соседните земји преку заеднички екосистеми, живеалишта, езера и реки, како и миграции на птици и морски организми. Досега има 20 регистрирани морски инвазивни ненативни видови (ИНВ). Тие  припаѓаат на различни таксономски категории и групи организми како што се: Rodophyta (4 вида), Chlorophyta (1 вид), Pheophyta (1 вид), Spermatophyta (1 вид), Anelida (1 вид), Decapoda (3 вида), Mollusca (5 видови), и Pisces (4 вида). Користени се различни методологии за идентификација на ННВ во Албанија. Некои од идентификациите беа направени со директно земање примероци од ННВ од страна на истражувачите. Во други случаи, собирањето на примероците го извршија рибарите додека идентификување и опис на видовите беше направено или од научниците или преку граѓански научни проекти, како на пример „Дали ти е туѓо? Сподели го!!!" и „Локално еколошко знаење - ЛЕК“.

Босна и Херцеговина (БиХ) е геоморфолошки, хидролошки и климатски многу разновидна земја, што претставува предуслов за нејзината изразена еколошка хетерогеност. Според објавените податоци, во БИХ се регистирани 5.100  видови на виши растенија, што го потенцира нејзиното флористичко богатство и ја става земјата меѓу најбогатите со биодиверзитет во Европа. Ова е исто така потврдено со присуството на голем број ендемични и реликтни видови, особено кај без'рбетниците. Фауната на БиХ се карактеризира со појава на рефугијални видови и центри за развој и со најуникатна фауна на карстни извори, планински порој и кањони. Рибната фауна на БиХ е релативно добро истражена. Регистирани се вкупно 119 слатководни видови риби. Највисоката разновидност е присутна во семејството Ciprinidae (26 родови и 51 вид) и Salmonidae (5 ​​родови и / 8 видови). За време на флористичкото истражување на областа по долниот тек на реката Уна, во пролетта 2009 година, беа евидентирани 14 ИНВ, кои главно се ширеа затоа што беа напуштени традиционалните земјоделски практики. БиХ поседува само кратка крајбрежна линија долга 27 км на Јадранското море. Сепак, областа маринската наука, генерално, сè уште е недоволно развиена и недоволно искористена во земјата (или сè уште има потреба од развој).

Црна Гора се карактеризира со висока биолошка разновидност на генетско ниво, на ниво на видовите и екосистемот. Главната карактеристика на биодиверзитетот на Црна Гора е високата концентрација на различни видови и екосистеми во ограничена област. Специфични истражувања и следење на ННВ во Црна Гора не се спроведени. Тековната евиденција за ННВ потекнува од разни проекти и програми за следење, вклучително и национални и меѓународни истражувања. Во последниве години, примената на ЛЕЗ (Локално Еколошко Знење) беше спроведена во рамките на проектите на ФАО Адриамед и БАЛМАС кои овозможија воспоставување транснационална соработка меѓу истражувачите на јадранските земји. Со ЛЕЗ на рибарите, се очекува да се добијат алтернативни информации за присуството на видовите, додека квалитативните и квантитативните индекси на богатство на видови се истражувани паралелно од страна на научниците. Во резултаите од овие проекти, забележано е  присуство на шест видови макроалги, еден вид сунѓери, 11 видови мекотели, три вида членконоги, два црви, еден бриозоан, еден асцидија и 12 нови видови риби. Во однос на слатководните екосистеми, компилација од библиографски записи за интродуцираните видови риби е претставена во Пирија и сор. (2018), каде 16 видови риби се идентификувани во регионот на Црна Гора како ННВ во оваа земја.

Управување со ИНВ е еден од најголемите предизвици за зачувување на копнената, слатководната и морската природна биолошка разновидност. Инвазивните видови се дефинирани како втора најчеста причина за истребување на видовите, додека нивните еколошки влијанија можат да се шират низ синџирите на исхрана. Овие влијанија можат да влијаат на функцијата, социо-економијата и здравјето на екосистемот и да предизвикаат сериозно губење на услугите на екосистемот. Нивното управување е клучно за зачувување на биолошката разновидност и човечката благосостојба. Во неколку случаи, примената на ваквите стратегии доведе до многу успешно искоренување. Во морските екосистеми, високата еколошка поврзаност преку водниот медиум поттикнува брзо распространување на видовите, што ги прави напорите да се контролираат биолошките инвазии се попредизвикувачки. Искоренувањето на морските инвазивни видови е постигнато во ретки случаи при што предуслов било нивното рано откривање и брза реакција во ограничените области. Во случај на етаблирани популации на инвазивни видови, искоренувањето е малку веројатно, а менаџирањето  има за цел да ги намали нивните популации на нивоа што вршат помали влијанија што се сметаат за прифатливи. За да се добие посакуван ефект, потребно е  да се разгледа сеопфатен пристап во управувањето со инвазивни видови: очекуваните влијанија на овие видови врз природните екосистеми, достапните опции за техничка интервенција, нивната очекувана веројатност за успех и нивната цена, ризиците поврзани со управувањето и степенот на јавна поддршка и засегнати страни  и поддршка за предложените интервенции. Распространувањето (опсегот) на повеќето морски инвазивни видови главно е претставен со 12 видови модели, кои се разликуваат според разликите во нивниот капацитет за дисперзија (низок наспроти висок), нивната дистрибуција во подрачјето под управување (локализирано наспроти нелокализирано) и нивниот таксономски идентитет (макрофит, без'рбетник или риба). Ниту една од управувачките активности не се сметаше за идеална (целосно применлива) за контрола на кој било од 12-те видови модели. Сепак, доказите покажуваат дека управувањето со морските инвазивни видови, најверојатно, ќе успее кога видовите ќе бидат откриени рано и одговорот на властите е брз.

Во Албанија, постојат ограничени податоци во литература, главно поради ограниченото истражување на неколку групи, особено без'рбетници и на водни живеалишта (и морски и слатки води). Повеќето од податоците поврзани со ННВ се добиени спорадично, преку општи студии фокусирани на неколку групи на флора и фауна. Иако малку е направено од институциите, постојат неколку меѓународни конвенции и договори ратификувани од Албанија, кои вклучуваат и ННВ или ИНВ. Главните истражувачки институции што можат да допринесат во насока на контрола и менаџмент на ННВ и ИНВ во Албанија се Земјоделскиот универзитет во Тирана, Универзитетот во Тирана (и други универзитети во областите), Институтот за безбедност на храна и ветеринарство и Институт за јавно здравје.

База на податоци за акватични алохтони видови идентификувани во Албанија, името на националниот јазик, патишта и вектори заедно со соодветната објавена литература

Босна и Херцеговина сè уште нема развиена програма за следење на инвазивните видови, нити пак постои закон со кој се регулира следењето, контролата и намалувањето на негативното влијание од инвазивните видови. Стратегијата и акциониот план за заштита на биолошката разновидност на Босна и Херцеговина 2015-2020 ја наведува обврската на земјата да работи на контрола на инвазивните видови. Според оваа стратегија, алохтоните животински видови пристигнале на територијата на БиХ директно од човечко влијание, одгледување и производство или индиректно од различни активности. Покрај тоа, проблемот со инвазивни водни видови во БиХ е опишан и во Стратешката студија за влијанието врз животната средина на планот за управување со водите за врските на реката Сава во Федерацијата Босна и Херцеговина. Во моментов, во тек е проект насловен „Сава поврзува - Зачувување на живеалиштата на сливот на реката Сава преку транснационално управување со ИНВ“, кој се занимава со идентификација и контрола на инвазивните видови во рамките на Националниот парк Уна. Проектот Сава поврзува,  ќе се справи со овие предизвици и ќе развие стратешка рамка за меѓусекторско, транснационално управување, контрола и искоренување на ИНС во сливот на реката Сава. Ова ќе биде прв обид за справување со ова актуелно прашање на ниво на транснационален коридор во регионот, истовремено со придобивки за најголемиот регион на Дунав и пошироко преку стекнатото искуство.

База на податоци за акватични алохтони видови идентификувани во Босна и Херцеговина, името на националниот јазик, патишта и вектори заедно со соодветната објавена литература

Во Црна Гора, не постои специфична програма за мониторинг насочена само кон ННВ и ИНВ Податоците за тие видови се собираат преку разни национални и меѓународни проекти, мониторинг и истражувања, но не се спроведува специфичен мониторинг. Во Црна Гора, нема програма за следење на инвазивните видови. Регулативата ЕУ бр. 1143/2014 е имплементирана во законодавната рамка на Црна Гора преку Закон НН и ИНВ на растенија, животни и габи. Овој закон го регулира начинот на спречување на воведување и ширење на ИНВ растенија, животни и габи, за да се ублажат и минимизираат штетното влијание врз биодиверзитетот, услугите на екосистемот и / или здравјето на луѓето.

База на податоци за акватични алохтони видови идентификувани во Црна Гора, името на националниот јазик, патишта и вектори заедно со соодветната објавена литература

РП3: Имплементација на моделот за управување со ризик за Западен Балкан

Со овој работен пакет (РП), сакавме да им дадеме можност на засегнатите страни да ги разберат основните концепти за управување со ризик. Во денешно време, управувањето со ризикот е важна истражувачка тема бидејќи ризиците се секогаш присутни во индустриската активност. Комплексноста на индустриските активности (аквакултура, акваристика, рибарство, бродски превоз, итн.) и ризикот од бегство/пренесување неавтохтони (НА) видови од областите на аквакултурата генерираат појава на ризици кои мора да се земат предвид во процесот на одлучување. Поради оваа причина, го развивме овој РП за да ги разјасниме основите на управувањето со ризик преку краток нов предлог за преглед на литература за управување со ризик. Нашето оправдување за овој обид лежи во причината што оваа област е многу актуелна во денешницата,  па заота се обидовме да го развиеме најновиот план за управување со НА видовите од Западен Балкан. Значи, претпоставката на РП3 е да им обезбеди на партнерите од Западен Балкан корисни алатки за да можат да ги разберат ефектите на НА видовите врз економијата, образованието и општеството. Ризиците поврзани со овој РП се недостиг и достапност на тековни политики, образовни практики и принципи во областа на проценка на ризик од НА водни видови.

Првите два дела од РП3 имаа за цел да извршат преглед на литература за тековното знаење за моделите за управување со ризик во рамките на концептите за неавтохтони видови, ризик, управување со ризик и методологијата за изведување на овие видови модели. Според литературата, се утврди дека алатките за поддршка на одлуки се суштински инструменти за анализа на ризик на НА видовите бидејќи помагаат во идентификација (скрининг) и проценка на ризиците поврзани со НА видовите, како и обезбедување поддршка на носителите на одлуки вклучени во нивното управување. Тие во меоментот  се користат во бизнисот, општествените науки, медицината, политиката, игрите, информатичките технологии и транспортот, и тие се главни градежни блокови во управувањето со животната средина и науката денес. Првиот чекор во процесот на анализа на ризик е скрининг на потенцијално инвазивните НА видови, кои имаат за цел да идентификуваат кои видови најверојатно ќе бидат инвазивни (и затоа бараат сеопфатна проценка на ризиците) и кои се со помала веројатност да бидат инвазивни (и затоа се со помала веројатност да бараат детална анализа).

Беше предложен пристап со двоен чекор за општа имплементација на управувањето со ризик за сите засегнати страни. Ова предвидува интегративна употреба на две различни методологии: комплет за скрининг за инвазивност на водни видови (AS-ISK) за да се процени ризикот од инвазивност на НА видови и метод на максимална ентропија (MaxEnt) за предвидување на дистрибуцијата на неавтохтони видови во Западен Балкан. Комбинираната и интегрирана употреба на двете методологии беше тестирана за некои добро познати НА видови од  ажурираните листи со НА видови за земјите од Западен Балкан, добиени  како еден од резултатите на РП2.

Алатката AS-ISK v.2.3 беше искористена за да се процени ризикот од инвазивност на некои водни неавтохтони видови во истражуваната област. За проценката, беа дадени праговите AS-ISK за основна проценка на ризик (BRA) и BRA + проценка на климатските промени (CCA) според Vilizzi et al. (2021). Беа избрани вкупно 17 видови, од секоја од 3-те земји партнери (Албанија, Босна и Херцеговина и Црна Гора) и за земјите од Програмата на Балканот (Хрватска и Северна Македонија) и беше извршена проценка на ризикот: 10 слатководни риби, 2 морски риби, 2 слатководни без'рбетници, 2 морски без'рбетници и 1 слатководен растителен вид. Некои видови беа оценети од повеќе од еден оценувач и/или од различни области на оценување.

Втората користена алатка беше методот Максимална ентропија (MaxEnt), еден од најшироко користените алгоритми како модел за дистрибуција на видови (SDM) кој ја поврзува појавата на видовите со соодветните еколошки варијабли за да се проценат соодветните живеалишта за целниот вид. MaxEnt методот беше искористен за да се испита потенцијалната дистрибуција и соодветноста на живеалиштата на некои водни неавтохтони видови присутни во регионот на Западен Балкан. Видовите беа исти како оние избрани за анализа на проценка на ризик со помош на алатката AS-ISK и припаѓаат на различни таксони вклучувајќи слатководни и морски риби и безрбетници, како и слатководни растителни видови. Maxent беше искористен во оваа студија за да се утврдат соодветните живеалишта на избраните видови според нивните појави и поврзаните еколошки варијабли. Пред да се стартуваат моделите, податоците за животната средина беа пресметувани со методот „интерполација на најблискиот сосед“ за да се добие највисока можна просторна резолуција.

Комбинацијата помеѓу методот MAXENT и алатките за проценка на ризикот како AS-ISK може да им помогне на креаторите на политики и менаџерите да донесат сигурни и добро избрани одлуки за веројатните мерки за управување во блиска иднина.

Најшироко и најчесто предложени пристап во литературата во процесот на управување со ризик е линеарниот пристап од  5  чекори:

• Идентификација на ризикот;
• Анализа на ризикот;
• Евалуација (приоритизација) на ризикот;
• Справување со ризикот;
• Следење и известување за ризикот.

Така, според овој пристап и интегрирајќи ги резултатите од РП1, РП2 и РП3, беше предложен следниот модел за управување со ризик за земјите од Западен Балкан:

• Идентификување на ризикот: преглед на регулативата на политиките, дефинициите за животната средина и плановите за управување; образовно ниво и пракса во образованието и социоекономска перцепција на ННВ (резултати од РП1); Спроведено е собирање литературни податоци и информации преку вклучување на засегнатите страни во идентификацијата на ризиците за секторите аквакултура и рибарство и рано откривање на ННВ (резултати од РП2).
• Анализа на ризикот: со цел да се спроведе континуирана анализа на влијанието на ННВ, партнерите предлагаат имплементација на Национална стратегија за инвазивни видови и акционен план во врска со законодавството на ЕУ за да се блокира загубата на биолошката разновидност и борбата против климатските промени за 3-те Целни Западни Балкански земји (резултати од РП1).
• Евалуација (приоритизација) на ризикот: партнерите ја тестираа комбинираната употреба на алатките AS-ISK и MaxEnt со цел да се даде приоритет на ризикот (т.е. да се оценат ННВ со најголемо штетно влијание) (резултати од РП3).
• Справување со ризикот: со цел да се подобри способноста за одговор на партнерството, имплементирани се приспособени курсеви и нова наставна програма или ажурирање на постоечките (резултати од РП4 и РП5)
• Следење и известување за ризикот: предлага спроведување на контрола врз воведувањето, ослободувањето и воспоставувањето на нови ННВ; предлага воспоставување гранична контрола и биосигурност за 3-те целни земји од Западен Балкан и соседните балкански земји.

Како дополнителен резултат, се предлага Професионалната фигура (работен профил) - „Менаџер за ризик“.