Sažetak radnog paketa 2 (WP2)

Pretpostavka Radnog paketa 2 (WP2) je da stvori dobru bazu svih dostupnih informacija i podataka o nenativnim (NN), stranim i alohtonim, akvatičnim vrstama u ciljanim zemljama koja će biti kontinuirano ažurirana rezultatima dobivenim unutar WP2: internetska platforma i baza podataka. Relevantni zadaci koje treba ispuniti da bi se dovršila implementacija WP2 su (a) pregled literature i istraživanje glavnih vodotokova partnerskih zemalja, (b) intervju s predstavnicima industrije i dionicima (zainteresiranim stranama), (c) kombiniranje nalaza za izradu internetske platforme, (d) izrada internetske baze podataka i (e) probno testiranje baze zajedno s pregledima procjena. Prezentirani sažetak kreiran je na osnovu pregleda literature i istraživanja glavnih vodotoka partnerskih zemalja.

Pionirska istraživanja o NN vrstama (NNS) datiraju iz 1970-ih. Od tada su istraživanja na ovom polju brzo napredovala na globalnom nivou. Općenito promatrano, introdukcija (unos) alohtonih vrsta u marinske habitate može se dogoditi namjerno ili slučajno. Dostupni podaci Evropske agencije za životnu sredinu (EEA) pokazuju da je u evropskim morima prisutno oko 1 223 NNS, od čega je gotovo 81% (1 039) zabilježeno u periodu 1949-2017. Trend introdukcije alohtonih vrsta u Sredozemno more dosegao je vrhunac od 2000. do 2005. godine, s približno 21 novom vrstom godišnje. Glavni vektori unosa stranih vrsta poznatih u Mediteranu su (i) akvakulturne aktivnosti (44 vrste, 41%), (ii) Sueski kanal (28 vrsta, 26%), (iii) pomorski transport (17 vrsta, 15%), (iv) ribolovne aktivnosti (3 vrste, 3%) i (v) trgovina akvarijumskim vrstama (1 vrsta 1%).

Balkansko poluostrvo, jedno od svjetskih žarišta biodiverziteta, odlikuje najveći udio endemskih vrsta riba ograničenog areala u Evropi. Međutim, nedavna istraživanja provedena u nekoliko balkanskih zemalja otkrila su da je 15%-23% njihove slatkovodne riblje faune stranog porijekla, a da ihtiofaunu pojedinih slivova, poput onih rijeke Dunav i jezera Pamvotis (Grčka), čini više od 50% i 80% alohtonih vrsta ribe. Sve do ranih 1950-ih, prvenstveno su introducirane sjevernoameričke i azijske vrste, dok je interes za vrste iz sjeverne i zapadne Evrope nastao kasnije. Ukupno je 60 vrsta riba introducirano na Balkansko poluostrvo namjerno, slučajno ili prirodnim širenjem. Prvi unosi u kopnene vode zabilježeni su u 19. stoljeću u Bugarskoj (dvije vrste), Hrvatskoj (jedna vrsta) i Sloveniji (četiri vrste). Inventarizacija stranih vrsta predstavlja osnovni prvi korak i kritično sredstvo za provedbu relevantnih politika i razgraničenje pristupa upravljanja. Iako su napori upravljanja/inicijative javnih politika usmjereni na suzbijanje stranih i invazivnih vrsta intenzivirani na globalnom i regionalnom nivou, takvi se popisi moraju redovito ažurirati i ostati aktuelni, jer se čini da stopa uvođenja novih NN vrsta na globalnom nivou ne opada. Uključivanje deskriptora i pokazatelja stranih vrsta u instrumente javnih politika stvorilo je obaveze izvještavanja na nacionalnom nivou (vidi npr. Tsiamis i sar., 2019) i pokrenulo val naučnih aktivnosti usmjerenih na otkrivanje, kvantifikaciju, istraživanje, i ublažavanje njihovih uticaja u okolišu. Također, koncept „građanske nauke“ (eng. Citizen Science), tj. uključivanje javnosti u proizvodnju naučnih podataka (McKinley i sar., 2017), pružio je važan doprinos ranom otkrivanju prisustva novih stranih vrsta. Dalje, nadzor odomaćenih alohtonih vrsta (Giovos i sar., 2019.) i nove genetičke metode sve više se rutinski koriste za razjašnjavanje nedoumica u vezi s identitetom i geografskim porijeklom vrsta (Bayha i sar., 2017; Viard i sar., 2019). Kao rezultat toga, vremenski razmak između prvog otkrivanja nove strane vrste i objavljivanja odgovarajućeg zapisa smanjio se posljednjih godina, čemu je u velikoj mjeri pomogla spremnost naučnih časopisa da objavljuju takva zapažanja o biološkoj raznolikosti.

Balkansko poluostrvo graniči se s Jadranskim i Jonskim morem na zapadu, Sredozemnim morem na jugu i Egejskim, Mramornim i Crnim morem na istoku. Velika biološka raznolikost vrsta riba rezultat je geološke i paleoklimatske historije regije i geofizičke raznolikosti kopnenih vodnih tijela. Klimatske razlike između različitih dijelova Balkanskog poluostrva dodatno doprinose tim biogeografskim razlikama.

Albaniju odlikuje visok nivo biološke raznolikosti na nivou pejzaža, ekosistema i vrsta, posebno u kontekstu njene male površine. Ova raznolikost rezultat je (a) širokog raspona klimatskih prilika, nadmorske visine i geologije u Albaniji; (b) njene pozicije na sjecištu dvije glavne biogeografske zone (srednja Evropa i Mediteran); (c) njene pozicije uzduž važnog migratornog puta ptica; (d) njenih obala na Jadranskom i Jonskom moru; i (e) obilja ekološki raznolikih slatkovodnih ekosistema. Albanija je ekološki povezana sa susjednim zemljama zajedničkim ekosistemima, staništima, jezerima i rijekama, kao i migracijama ptica i morskih organizama. Do sada postoji 20 registriranih morskih invazivnih stranih vrsta (IAS). One pripadaju različitim taksonomskim skupinama kao što su Rhodophyta (4 vrste), Chlorophyta (1 vrsta), Phaeophyta (1 vrsta), Spermatophyta (1 vrsta), Annelida (1 vrsta), Decapoda (3 vrste), Mollusca (5 vrsta) i Pisces (4 vrste). Za identifikaciju vrsta NN u Albaniji korištene su različite metodologije. Neke identifikacije izvršene su izravnim uzorkovanjem jedinki NN vrsta od strane istraživača. U drugim slučajevima, uzimanje uzoraka vršili su ribari, a naknadnu identifikaciju i opis vrsta napravili su naučnici ili je ona urađena u okviru projekata građanske nauke (citizen science projects), kao što je „Da li vam je to strano? Podijeli to!!!" i „Lokalno ekološko znanje - LEK“.

Bosna i Hercegovina (BiH) je geomorfološki, hidrološki i klimatski vrlo raznolika zemlja, što je rezultiralo izraženom ekološkom heterogenošću. Objavljeni izvještaji uključuju gotovo 5.100 identifikovanih taksona viših biljaka, što podcrtava njeno florističko bogatstvo i svrstava zemlju među najbogatije u Evropi u kontekstu biodiverziteta. To potvrđuje i veliki broj endemičnih i reliktnih vrsta, posebno među beskičmenjacima. Faunu BiH karakterizira pojava refugija i razvojnih centara, te najjedinstvenija fauna kraških izvora, planinskih bujica i kanjona. Fauna riba u BiH relativno je dobro istražena. Ukupno ima 119 slatkovodnih vrsta riba. Najveća raznolikost prepoznata je u porodici Cyprinidae (26 rodova i 51 vrsta) i Salmonidae (5 rodova i 8 vrsta). Tokom florističkih istraživanja područja duž donjeg toka rijeke Une u proljeće 2009. godine zabilježeno je 14 stranih invazivnih vrsta, koji su se uglavnom širili zbog prelaska sa ekstenzivne na intenzivnu poljoprivrednu praksu. BiH ima svega 27 km dugu obalu na Jadranskom moru. Ipak, područje marinskih istraživanja je, općenito, još uvijek nedovoljno razvijeno i iskorišteno u zemlji.

Crnu Goru karakteriše visok genetički, vrsni i ekosistemski biodiverzitet. Glavna karakteristika biodiverziteta Crne Gore je visoka koncentracija različitih vrsta i ekosistema na ograničenom području. Posebna istraživanja i praćenje NN vrsta u Crnoj Gori još uvijek nisu sprovedena. Dostupni podaci o NN vrstama potiču iz različitih projekata i monitoring programa, uključujući nacionalna i međunarodna istraživanja. Posljednjih godina provedba LEK-a bila je u okviru FAO AdriaMed i BALMAS projekata koji su omogućili uspostavljanje transnacionalne saradnje među istraživačima jadranskih zemalja. Lokalno ekološko znanje ribara istraženo je kako bi se dobile alternativne informacije o prisustvu vrsta, dok su naučnici paralelno izvršili procjenu kvalitativnih i kvantitativnih indeksa abundance vrsta. Ovim projektima zabilježeno je prisustvo šest vrsta makroalgi, jedne vrste spužvi, 11 vrsta mekušaca, tri vrste člankonožaca, dva crva, jedan briozoan, jedna ascidija i 12 novih vrsta riba. Što se tiče slatkovodnih ekosistema, popis bibliografskih zapisa o introduciranim vrstama riba dat je u radu Pirie i saradnika (2018), u okviru kojeg je 16 vrsta riba u crnogorskom regionu identifikovano kao vrste koje predstavljaju NN vrste u ovoj zemlji.

Upravljanje invazivnim stranim vrstama jedan je od najvećih izazova za očuvanje kopnene, slatkovodne i morske autohtone biološke raznolikosti. Invazivne vrste zabilježene su kao drugi najčešći uzrok izumiranja vrsta, dok se njihovi ekološki uticaji mogu širiti duž prehrambene mreže. Ovi uticaji mogu narušiti funkciju, socio-ekonomiju i zdravlje ekosistema i prouzrokovati ozbiljan gubitak ekosistemskih usluga. Njihovo upravljanje je presudno za očuvanje biodiverziteta i dobrobit ljudi. U nekoliko slučajeva, primjena takvih strategija dovela je do mnogih uspješnih iskorjenjivanja stranih vrsta. U morskom okruženju, velika ekološka povezanost kroz vodeni medij potiče širenje vrsta, čineći napore za kontrolu bioloških invazija izazovnijim. Iskorenjivanje morskih invazivnih vrsta postignuto je u rijetkim slučajevima koje karakterizira rano otkrivanje i brzi odgovor u ograničenim područjima. U slučaju odomaćenih populacija invazivnih vrsta, iskorjenjivanje je malo vjerovatno, a cilj menadžmenta je smanjiti njihove populacije na nivoe koji imaju manje uticaje koji se smatraju prihvatljivim. Treba razmotriti sveobuhvatan pristup upravljanju invazivnim vrstama: očekivani uticaj ovih vrsta na autohtone ekosisteme, dostupne mogućnosti tehničkih intervencija, njihova očekivana vjerovatnoća uspjeha i njihovi troškovi, rizici povezani s upravljanjem, razmjer javne podrške i podrška dionika predloženim intervencijama. Raspon većine morskih invazivnih vrsta uglavnom je predstavljen s 12 modelnih vrsta, koje se razlikuju u njihovim disperzijskim kapacitetima (niskim u odnosu na visoke), njihovom rasprostranjenošću na području pod upravljanjem (lokalizirano u odnosu na nelokalizirano) i njihovim taksonomskim identitetom (makrofiti, beskičmenjaci ili ribe). Nijedna od upravljačkih radnji nije se smatrala idealnom (u potpunosti primjenjivom) za kontrolu bilo koje od 12 vrsta modela. Međutim, dokazi pokazuju da je vjerojatnije da će upravljanje morskim invazivnim vrstama uspjeti u slučajevima kada se vrsta otkrije rano i odgovor vlasti bude brz.

U Albaniji su ograničeni podaci prisutni zapravo u pregledu literature, uglavnom zbog ograničenih istraživanja na nekoliko grupa, posebno beskičmenjaka, i vodenih staništa (morskih i slatkovodnih). Većina podataka koji se odnose na invazivne strane vrste prikupljeni su sporadično, kroz opće studije fokusirane na nekoliko grupa flore i faune. Iako su institucije malo učinile, postoji nekoliko međunarodnih konvencija i sporazuma koje je ratifikovala Albanija, a koji uključuju i NN ili invazivne strane vrste. Glavne institucije koje se bave istraživanjima na NN i invazivnim stranim vrstama u Albaniji su Poljoprivredni univerzitet u Tirani, Univerzitet u Tirani (i drugi univerziteti u okruzima), Institut za sigurnost hrane i veterinu i Institut za javno zdravlje.

Bosna i Hercegovina još uvijek nema razvijen program praćenja invazivnih vrsta, kao ni zakon koji regulira praćenje, kontrolu i smanjenje negativnog uticaja invazivnih vrsta. Strategija i akcioni plan za zaštitu biološke raznolikosti Bosne i Hercegovine 2015-2020. navodi obavezu države da radi na kontroli invazivnih vrsta. Prema ovoj strategiji, alohtone životinjske vrste došle su na područje BiH direktno ljudskim uticajem, za potrebe uzgoja i proizvodnje, ili indirektno različitim aktivnostima. Osim toga, problem invazivnih vodenih vrsta u BiH opisan je i u Strateškoj studiji o utjecaju na okoliš Plana upravljanja vodama za rijeke Save u Federaciji Bosne i Hercegovine. Trenutno je u toku projekat pod nazivom „Sava TIES - Očuvanje staništa sliva rijeke Save kroz transnacionalno upravljanje invazivnim stranim vrstama“ koji se bavi identifikacijom i kontrolom invazivnih vrsta u Nacionalnom parku Una. Projekt Sava TIES bavit će se ovim izazovima i razviti strateški okvir za međusektorsko, transnacionalno upravljanje, kontrolu i iskorjenjivanje invazivnih stranih vrsta u slivu rijeke Save. Ovo će biti prvi pokušaj rješavanja ovog zahtjevnog pitanja na transnacionalnom koridoru u regiji, dok će stečeno iskustvo koristiti dionicima unutar dunavskog regiona i šire.

U Crnoj Gori ne postoji poseban program praćenja koji se fokusira samo na NN i invazivne strane vrste. Podaci o tim vrstama prikupljaju se kroz razne nacionalne i međunarodne projekte, monitoringe i istraživanja, ali se posebno praćenje ne provodi. U Crnoj Gori ne postoji razvijen program praćenja invazivnih vrsta. Uredba EU br. 1143/2014 implementirana je u crnogorski zakonodavni okvir kroz Zakon o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva. Ovim se zakonom uređuje način sprečavanja unošenja i širenja stranih i invazivnih stranih vrsta biljaka, životinja i gljivica, radi ublažavanja i minimiziranja štetnog uticaja na biološku raznolikost, usluge ekosistema i / ili zdravlje ljudi.

DATABASE OF AQUATIC NNS IN ALBANIA, BOSNIA & HERZEGOVINA AND MONTENEGRO

RISKMAN ONLINE PLATFORM FOR DETECTION OF NEW AQUATIC NNS RECORDS IN THE WBS

DATABASE OF AQUATIC NNS IN ALBANIA, BOSNIA & HERZEGOVINA AND MONTENEGRO

RISKMAN ONLINE PLATFORM FOR DETECTION OF NEW AQUATIC NNS RECORDS IN THE WBS