Sažetak radnog paketa 1 (WP1)

Zajedno s klimatskim promjenama, unošenje stranih vrsta (NNS) široko je prepoznato kao jedna od glavnih prijetnji vodenom biodiverzitetu i uticaju na dobrobit ljudi. Prva regulacija evropskog zakonodavstva o stranim vrstama koja se odnosi na invazivne strane vrste (IAS), stupila je na snagu 2014. godine Uredbom EU-a 1143/2014 o spriječavanju i upravljanju unošenja i širenja invazivnih stranih vrsta. Na osnovu te Uredbe, države članice (MS) treba da preduzmu mjere na putevima nenamjernog unosa, mjere za rano otkrivanje i brzo iskorjenjivanje stranih vrsta te za upravljanje vrstama koje su već široko rasprostranjene na njihovoj teritoriji. Međutim, još uvijek nije poznato da li je ova uredba uticala na dalje akcije u balkanskim zemljama koje nisu članice EU, iako su države članice dužne da unaprijeđuju saradnju o IAS-u sa trećim zemljama (član 22). NNS i biodiverzitet generalno su od niskog prioriteta u političkim programima mnogih zemalja, što posebno vrijedi za evropske zemlje izvan EU-a. Pored toga, zemlje izvan EU-a nisu obavezne da sprovode zakone EU-a koji se odnose na NNS, a to može ostaviti otvorene koridore za invaziju. Stoga su prema WP1 ciljevi i zadaci bili da se analiziraju: (1) propisi o stranim vrstama; (2) definicije životne sredine i planovi upravljanja; (3) nivo obrazovanja i praksa u obrazovanju; i (4) socioekonomska percepcija. Takođe, razvijene su prakse upravljanja rizikom i plan puta za provođenje i upravljanje rizikom za NNS vrste na zapadnom Balkanu, a analiziran je i razvoj obrazovanja. 

Uredba EU-a 1143/2014 je implementirana u Programskim zemljama (Italija, Grčka i Hrvatska) i u Crnoj Gori kao Partnerskoj zemlji. Albanija, Bosna i Hercegovina nemaju posebnu zakonsku regulativu o stranim vrstama. Dodatni problem Bosne i Hercegovine je složena državna struktura i nedostatak jedinstvenog zakonskog propisa na državnom nivou. Albanija je više usmjerena na zaštitu morskog biodiverziteta nego na kopnene vode. Na zapadnom Balkanu nacionalni popisi stranih vrsta nisu potpuni i treba ih ažurirati. Prijavljene su različite definicije stranih vrsta koje su obično regulisane zakonskim propisima u zemljama koje su NNS već primijenile u zakonodavstvu. Programi praćenja posebno usmjereni na strane vrste još uvijek nisu započeli niti u Programskim zemljama EU, osim u Hrvatskoj. Očigledno je nedostatak finansijskih sredstava važan da zemlje započnu sa takvom aktivnošću. Alati za upravljanje rizikom poput AS-ISK korišteni su samo na akademskom nivou, ali u praksi upravljanje rizikom NNS vrsta nije sprovedeno ni u jednoj od ispitanih zemalja. Većina zemalja edukaciju o NNS-u vrši putem obrazovnih kurseva povezanih s projektnim aktivnostima koji predstavljaju glavnu obrazovnu praksu. Programske zemlje (Hrvatska, Turska) i zemlje partneri (Albanija i Bosna i Hercegovina) imaju na dodiplomskom, magistarskom i/ili doktorskom studiju predavanja o ekološkim i / ili socio-ekonomskim uticajima NNS-a i IAS-a.

Nivo obrazovanja odgovara implementaciji NNS-a u zakonsku regulativu i još uvijek nije razvijen. Svijest građana i obrazovna spremnost za rješavanje NNS vrsta u partnerskim zemljama identifikovane su kao niske te su identifikovane različite vizije pristupa. Ciljna grupa za obrazovne programe NNS-a u regionu mogu biti studenti, zainteresovane strane kao što su mala i srednja preduzeća u ribarstvu, poljoprivredi, turističkoj industriji (Nacionalni parkovi, udruženja ribara, sportska i rekreativna udruženja itd.) i zainteresovane strane kao kreatori politike (lokalna samouprava i državna vlast). Na osnovu utvrđenog trenutnog stanja u partnerskim zemljama zapadnog Balkana identifikovane su sljedeće mogućnosti:

(1) razvoj Nacionalne strategije i akcioni planovi za invazivne vrste;

(2) razvoj konzistentnog nacionalnog zakonodavstva u skladu sa strategijom i akcionim planom;

(3) komunikaciona strategija unutar i izvan teritorijalnih okvira

(4) bolja kontrola nad unošenjem, puštanjem i praćenjem novih vrsta

(5) uspostavljanje granične kontrole i biološke sigurnosti;

(6) analiza rizika;

(7) razvoj strategije za podizanje svijesti;

(8) i razvoj strategije obrazovanja na osnovu identifikovanih ciljnih grupa.

Zajedničkim naporima i dobrom komunikacijom ove bi se mogućnosti mogle primijeniti na zapadnom Balkanu kako bi se spriječili dalji gubici biodiverziteta.

 

Sažetak radnog paketa 2 (WP2)

Pretpostavka WP2 je da izgradi snažnu podlogu o svim dostupnim informacijama i podacima o invazivnim vodenim vrstama u odabranim državama. Ona će stalno biti dopunjavana rezultatima dobijenim preko WP2 i to preko onlajn platforme i baze podataka. Zadaci koje treba ispuniti da bi se završila implementacija WP2 su: a) pregled literature i istraživanje glavnih vodenih basena u zemljama parnerima, b) intervjui sa predstavnicima indtustrije i drugim interesnim stranama, c) kombinacija rezultata da bi se stvorila onlajn platforma, d) stvaranje onlajne baze podataka i e) probno testiranje baze zajedno s pregledima procjena. Ovdje prikazan sažetak odnosi se na pregled literature i istraživanje glavnih vodenih basena u zemljama partnerima.

Prva istraživanja na temu invazivnih vrsta datiraju još iz 70tih godina. Od tada, globalno istraživanje na ovu temu je značajno poraslo. Generalno, unos morskih invazivnih vrsta može se desiti namjerno ili slučajno. Dostupni podaci Evropske Agencije za Životnu Sredinu (EEA) pokazuju da je u evropskim morima prisutno oko 1223 invazivne vrste, od kojih su čak 81% (1039) zabilježene u periodu od 1949-2017 godine. Trend unosa invazivnih vrsta u Mediteransko more dostigao je vrhunac između 2000 i 2005, sa oko 21 novom vrstom za godinu. Glavni vektori introdukcije invazivnih vrsta u Mediteran su: i) akvakultura (44 vrste, 41%), ii) Suecki kanal (28 vrsta, 26%), iii) pomorski saobraćaj (17 vrsta, 15%), iv) ribolov (3 vrste, 3%) i v) akvaristika (1 vrsta, 1%). 

Balkansko poluostrvo je jedno od svjetskih žarišta biodiverziteta i posjeduje najvišu proporciju endemičnih vrsta riba u Evropi. Ipak, skorašnja istraživanja iz nekoliko Balkanskih zemalja otkrila su da je između 15 i 23% njihovih slatkovodnih riba invazivno. Potvrđeno je da neki od slivova, kao Dunavski i Pamvotis jezero u Grčkoj imaju ihtiofaunu sastavljenu od 50 %, odnosno 80% invazivnih vrsta. Do ranih 50tih godina, unosile su se uglavnom sjevernoameričke i azijske vrste, dok je interes za vrstama iz sjeverne i zapadne Evrope nastao kasnije. Ukupno je uneseno 60 vrsta riba na Balkansko poluostrvo, raznim putevima i to namjerno, slučajno ili prirodnim širenjem svojih areala. Prve introdukcije u kopnene vode, dokumentovane su tokom 19 vijeka u Bugarskoj (dvije vrste), Hrvatskoj (jedna vrsta) i Sloveniji (4 vrste). Popis invazivnih vrsta predstavlja osnovni korak i najvažniji alat za implementaciju relevantnih zakona i određivanje upravljačkih pristupa. Iako su upravljački napori i zakonska regulativa o invazivnim vrstama znatno pojačani i na globalnom i na regionalnom nivou, popisi moraju biti ažururani i ostaju aktuelni jer se čini da stopa unosa na globalnom nivou ne opada. Uključenje deskriptora i indikatora invazivnih vrsta u zakonske instrumente uvelo je obavezu izvještavanja na nacionalnom nivou (primjer Tsiamis et al., 2009) i započelo niz naučnih aktivnosti fokusiranih na otkrivanje, pobrojavanje, istraživanje i umanjenje njihovog uticaja. Takođe, „građanska nauka“ (uključivanje šire javnosti u prikupljanje naučnih podataka – McKinley et al., 2017) pokazala se kao značajna karika u ranom otkrivanju novih invazivnih vrsta. Dodatno, nadzor vrsta koje su osnovale svoje populacije (Giovos et al., 2019) i nove genetičke metode se sve više koriste kako bi se pojasnile nejasnoće u prepoznavanju vrsta i njihovom geografskom porijeklu (Bayha et al., 2017; Viard et al., 2019). Kao rezultat toga, vremenski razmak između detekcije nove invazivne vrste i objavljivanja njenog nalaza se smanjilo u proteklom periodu. Ovo je potpomognuto voljom naučnih časopisa da publikuju nalaze biodiverziteta.

Balkansko poluostrvo graniči se sa Jadranskim i Jonskim morem na zapadu, Mediteranom na jugu i Egejskim, Mramornim i Crnim morem na istoku. Velika biološka raznolikost ribljih vrsta je rezultat geološke i paleo-klimatološke prošlosti regiona i raznolikosti u tipovima kopnenih voda. Dalje, i klimatske razlike između različitih djelova Balkana doprinijele su biogeografskim razlikama.

Albanija ima visok nivo biološke raznolikosti i na nivou ekosistema, vrsta i pejzaža, uzimajući u obzir njenu malu površinu. Ovaj diverzitet je rezultat a) različitih tipova klime, nadmorske visine i geologije u Albaniji; b) njenoj lokaciji na prelazu između dva velika biogeografska regiona (centralne Evrope i Mediterana); c) njene lokacije na važnoj migracionoj ruti ptica; d) njenu obalu na Jadranskom i Jonskom moru; i e) prisustvu ekološki različitih slatkovodnih eksositema. Albanija je ekološki povezana sa susjednim zemljama preko dijeljenih ekosistema, staništa, jezera i rijeka, kao i migracijama ptica i morskih organizama. Do sad, registrovano je 20 invazivnih marinskih vrsta. One pretstavljaju različite taksonomske grupe i to: Rhodophyta (4 vrste), Chlorophyta (1 vrsta), Phaeophyta (1 vrsta), Spermatophyta (1 vrsta), Annelida (1 vrsta), Decapoda (3 vrste), Mollusca (5 vrsta) i Pisces (4 vrste). Različite metodologije su korišćene prilikom identifikovanja invazivnih vrsta u Albaniji. Neke su otkrivene pomoću direktnog uzorkovanja jedinki od strane istraživača. U drugim slučajevima, sakupljanje uzoraka je rađeno od strane ribara, a identifikovanje vrsta od strane naučnika kroz razne inicijative građanske nauke, kao „Is it Alien to you) Share it!!!“ i „Local Ecological Knowledge - LEK“.

Bosna i Hercegovina (BIH) je geomorfološki, hidrološki i klimatološki veoma raznovrsna zemlja, što je rezultiralo ekološkom raznovrsnošću. Objavljeni izvještaji uključuju skoro 5100 vrsta viših biljaka, što pokazuje njenu bogatu floru i svrstava ovu državu među one sa najbogatijim biodiverzitetom u Evropi. Ovo je takođe potvrđeno sa velikim udjelom endemičnih i reliktnih vrsta, pogotovo među beskičmenjacima. Fauna ove države je okarakterisana sa prisustvom skloništa i razvojnih centara, kao i veoma jedinstvene faune kraških područja, planina i kanjona. Ihtiofauna BiH je relativno dobro istražena, sa 119 slatkovodnih vrsta. Najveći diverzitet imaju porodice Cyprinidae (26 rodova i 51 vrstom) i Salmonidae (5 rodova i 8 vrsta). Tokom florističkih istraživanja u regionu donjeg toka rijeke Une, u proljeće 2009, zabilježeno je 14 invazivnih vrsta koje su se rasprostranile uslijed napuštenih tradicionalnih praksi u agrikulturi. BiH posjeduje obalu od samo 27 km dužine i izlazi na Jadransko more, pa je područje marinske biologije slabo razvijeno unutar države. 

Crna Gora je okarakterisana visokim genetičkim diverzitetom, diverzitetom vrsta i eksosistema. Glavna karakteristika biodiverziteta Crne Gore jeste visoka koncentracija različitih vrsta i ekosistema na veoma malom prostoru. Specifična istraživanja i monitorinzi invazivnih vrsta u Crnoj Gori nisu sprovedeni. Dostupni podaci o invazivnim vrstama potiču iz različitih projekata i monitoringa, uključujući nacionalna i internacionalna istraživanja. U zadnjim godinama, urađen je LEK u okviru FAO AdriaMed i BALMAS projekata, koji potpomažu saradnju Jadranskih država. Ribari su podvrgnuti LEK-u kako bi se sakupile alternativne informacije o prisustvu vrsta, dok su kvalitativni i kvantitativni indeksi abundance vrsta rađeni paralelno od strane naučnika. Ovi projekti su zabilježili prisustvo 6 vrsta makroalgi, jedne vrste sunđera, 11 vrsta mekušaca, 3 vrste artropoda, 2 crva, 1 briozoe, 1 ascidije i 12 novih vrsta riba. Što se tiče slatkovodnih ekosistema, kompilacija bibliografskih rekorda introdukovanih vrsta je data u Piria et al. (2018), gdje je opisano 16 invazivnih vrsta na teritoriji Crne Gore. 

Upravljanje invazivnim vrstama je jedan od najvećih izazova u kopnenoj, slatkovodnoj i marinskoj konzervaciji nativnih vrsta. Invazivne vrste su okarakterisane kao drugi najčešći uzrok nestanka drugih vrsta, dok se njihov ekološki uticaj širi kroz mrežu ishrane. Ovo može uticati na socioekonomsko funkcionisanje ekosistema i njihovo zdravlje, ali i izazvati gubitak ekosistemskih usluga. Njihovo upravljanje je ključno za zaštitu biodiverziteta i ljudsko dobro. U nekoliko slučajeva, primjena ovakvih strategija je dovela do mnogo uspješnih rezultata. U marinskom okruženju, visoka povezanost kroz vodeni medijum olakšava rasprostranjenje vrsta, stvarajući otežane uslove za kontrolu bioloških invazija. Iskorjenjivanje marinskih invazivnih vrsta postignuto je u rijetkim slučajevima kada su one brzo otkrivene i uslijedio je brz odgovor na ograničenom području. U slučaju da vrsta uspostavi populaciju, iskorjenjivanje je nemoguće, a upravljanjem se teži postići smanjenje njihove populacije na brojnost koja umanjuje uticaj na prihvatljiv nivo. Opsežan pristup upravljanju invazivnim vrstama je izuzetno potreban i to sa: definisanjem očekivanih uticaja ovih vrsta na nativne ekosisteme, dostupnim tehničkim mogućnostima, definisanjem vjerovatnoće da one uspiju sa kolonizacijom, rizicima povezanim sa upravljanjem i povećavanjem podrške uključenih strana u predložene akcije. 

Rasprostranjenost mnogih invazivnih vrsta je uglavnom predstavljeno sa 12 model vrsta, razlikovanih po kapacitetu širenja (visok-nizak), njihovim rasprostranjenjem unutar područja kojim se upravlja (lokalizovane- ne lokalizovane) i njihovoj taksonomskoj pripadnosti (makrofite, beskičmenjaci ili ribe). Nijedna od mjera upravljanja se ne smatra idealnom za kontrolu bilo kojeg od 12 modela. Ipak, dokazi ukazuju da će upravljanje marinskim invazivnim vrstama biti mnogo uspješnije kad se vrsta rano otkrije i nadležni odmah reaguju.

 

U Albaniji, ograničenost podataka je prisutna u literaturi, uglavnom zbog ograničenog istraživanja nekoliko grupa, pogotovo beskičmenjaka i vodenih staništa, i morskih i slatkovodnih. Većina podataka vezanih za invazivne vrste, sakupljena je sporadično kroz uopštena istraživanja fokusirana na više grupa biljaka i životinja. Iako je malo urađeno od strane institucija, nekoliko internacionalnih konvencija koje je Albanija ratifikovala, uključuju i invazivne vrste. Glavne istraživačke institucije koje se mogu baviti invazivnim vrstama su Agrikulturalni Univerzitet u Tirani, Univerzitet Tirana, Institut za sigurnost hrane i veterinu i Institut za javno zdravlje. 

Baza podataka prepoznatih alohtonih vrsta u Albaniji, naziv na službenom jeziku, putevi i vektori unosa sa odgovarajućom objavljenom literaturom.

 

Bosna i Hercegovina i dalje nema razvijen program za monitoring invazivnih vrsta, kao ni zakon koji reguliše ovo pitanje. Strategija i akcioni plan za zaštitu biološkog diverziteta Bosne i Hercegovine 2015-2020 navodi da je obaveza države da radi na kontroli invazivnih vrsta. Prema ovoj strategiji, alohtone životinjske vrste dospjele su na teritoriju BiH direktno ljudskim uticajem, zbog razmnožavanja i produkcije ili indirektno putem različitih aktivnosti. Pored ovog, u Strateškoj studiji o utjecaju na okoliš Plana upravljanja vodama za rijeke Save u Federaciji Bosne i Hercegovine, opisan je i problem akvatičnih invazivnih vrsta u BiH. Trenutno se sprovodi projekat nazvan “Sava TIES - Preserving Sava River Basin Habitats through Transnational Management of Invasive Alien Species'', koji se bavi identifikacijom i kontrolom invazivnih vrsta u Nacionalnom parku Una. Sava TIES projekat ima za cilj razvoj strateškog okvira za višesektorsko, transnacionalno upravljanje, kontrolu i iskorjenjivanje invazivnih vrsta iz basena rijeke Save. Ovo će biti prvi pokušaj da se neko izbori sa ovim problemom na transnacionalnom nivou u regionu, dok se istovremeno donose benefiti Dunavskom regionu i šire, kroz stečeno iskustvo.

Baza podataka prepoznatih alohtonih vrsta u Bosni i Hercegovini, naziv na službenom jeziku, putevi i vektori unosa sa odgovarajućom objavljenom literaturom.

 

U Crnoj Gori nema specifičnog monitoring programa fokusiranog samo na invazivne vrste. Podaci o njima se skupljaju kroz različite nacionalne i internacionalne projekte, monitoringe i istraživanja, ali bez specifičnog monitoringa baš za ovaj problem. EU regulativa Br, 1143/2014 implementirana je u crnogorskom zakonodavstvu kroz Zakon o stranim i invazivnim vrstama biljaka, životinja i gljiva. Ovaj zakon reguliše prevenciju unošenja i širenja stranih i invazivnih vrsta biljaka, životinja i gljiva, kao i mjere prevazilaženja i minimiziranja njihovog štetnog uticaja na biodiverzitet, ekosistemske usluge i ljudsko zdravlje.

Baza podataka prepoznatih alohtonih vrsta u Crnoj Gori, naziv na službenom jeziku, putevi i vektori unosa sa odgovarajućom objavljenom literaturom.

 

 

Sažetak radnog paketa 3 (WP3): Implementacija modela upravljanja rizicima za Zapadni Balkan

 

Kroz radni paket 3 (WP3) željeli smo da damo priliku zainteresovanim stranama za da razumiju osnovne koncepte upravljanja rizicima. Danas je upravljanje rizicima važna tema istraživanja jer su rizici uvijek prisutni u proizvodnoj aktivnosti. Složenost proizvodnih aktivnosti (akvakultura, akvarijum, ribarstvo, pomorstvo, itd.) i rizik od bijega/prijenosa stranih (NN) vrsta iz područja akvakulture podstiču nastanak rizika koji se moraju uzeti u obzir u procesu odlučivanja. Iz tog razloga razvijen je WP3 kako bismo razjasnili osnove upravljanja rizicima kroz kratki novi prijedlog pregleda literature za upravljanje rizicima. O ovoj oblasti danas se znatno raspravlja te smo pokušali razviti najnoviji plan upravljanja NN vrstama za Zapadni Balkan. Dakle, pretpostavka WP3  bila je pružiti partnerima sa Zapadnog Balkana korisne alate kako bi mogli da razumiju uticaj NN vrsta na privredu, obrazovanje i društvo. Rizici povezani s ovim WP-om su nedostupnost i nepristupačnost trenutnih politika, obrazovnih praksi i načela u području procjene rizika od NN vodenih vrsta.

Prva dva dijela WP3 imala su za cilj da se izvrši pregled literature o trenutnim saznanjima o modelima upravljanja rizicima u okviru koncepata stranih vrsta, rizika, upravljanja rizikom i metodologije za izvođenje najnovijih modela. Kroz pregled literature se pokazalo da su alati za podršku odlučivanju ključni instrumenti za analizu rizika od NN vrsta jer pomažu u identifikaciji (odabiru) i procjeni rizika povezanih s NN vrstama, kao i to da pružaju podršku donosiocima odluka uključenim u njihovo upravljanje. Trenutno se koriste u redovnom poslovanju, društvenim naukama, medicini, politici, sportu, informacionim tehnologijama i transportu, a danas predstavljaju glavne gradivne blokove u upravljanu životnom sredinom i nauci. Prvi korak u procesu analize rizika je odabir potencijalno invazivnih NN vrsta, čiji je cilj identifikovati vrste koje će vjerovatno biti invazivne (i stoga zahtjevaju sveobuhvatnu procjenu rizika) i one za koje je manje vjerovatno da će biti invazivne (i stoga je manje vjerovatno da će zahtijevati detaljnu analizu).

Predložen je pristup dvostrukog koraka za opšte sprovođenje upravljanja rizicima za sve zainteresovane strane. Ovo predviđa integralnu upotrebu dvije različite metodologije: kompleta za analizu invazivnosti vodenih vrsta (AS-ISK) za procjenu rizika stranih vrsta i metode maksimalne entropije (MaxEnt) za predviđanje rasprostranjenosti stranih vrsta na Zapadnom Balkanu. Kombinovana i integrisana upotreba obje metodologije testirana je za neke dobro poznate NN vrste među onima prijavljenim na ažuriranim popisima za zemlje Zapadnog Balkana koji su izrađeni kao jedan od ishoda WP2.

Alat AS-ISK v.2.3 je korišten za procjenu rizika invazivnosti nekih stranih akvatičnih vrsta na području istraživanja. Za procjenu su korištene AS-ISK granične vrijednosti za osnovnu procjenu rizika (BRA) i BRA + procjenu klimatskih promjena (CCA) prema Vilizzi et al. (2021.). Ukupno je odabrano 17 vrsta, iz svake od 3 partnerske zemlje (Albanija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora) i za balkanske Programske zemlje (Hrvatska i Sjeverna Makedonija). Procjena rizika izvršena je za 10 slatkovodnih riba, 2 morske ribe, 2 slatkovodna beskičmenjaka, 2 morska beskičmenjaka i jednu slatkovodnu biljnu vrstu. Neke vrste ocjenjivalo je više od jednog ocjenjivača i/ili za različita područja procjene rizika.

Drugi korišteni alat je metoda maksimalne entropije (MaxEnt), jedan od najčešće korištenih algoritama modela distribucije vrsta (SDM) koji povezuje pojavu vrsta s odgovarajućim varijablama sredine za procjenu pogodnih staništa za ciljnu vrstu. MaxEnt metoda je korištena za istraživanje potencijalne rasprostranjenosti i prikladnosti staništa nekih vodenih stranih vrsta prisutnih u regionu Zapadnog Balkana. Analizirane vrste su bile iste kao one odabrane za analizu rizika pomoću AS-ISK alata, i pripadaju različitim taksonima, uključujući slatkovodne i morske ribe i vrste beskičmenjaka, kao i slatkovodne biljne vrste. Maxent je korišten u ovoj studiji za određivanje pogodnih staništa odabranih vrsta prema njihovoj pojavi i povezanim varijablama životne sredine. Prije pokretanja modela, podaci o životnoj sredini ponovno su izračunati metodom „interpolacije najbližeg susjeda“ kako bi se dobila najveća moguća prostorna rezolucija.

Kombinacija između MAXENT metode i alata za procjenu rizika kao što je AS-ISK može pomoći kreatorima politike, konzervatorima i menadžerima da donesu pouzdane i dobro informisane odluke o vjerovatnim mjerama upravljanja u bliskoj budućnosti.

Najšire predloženi pristup u literaturi za proces upravljanja rizikom je pristup u 5 linearnih koraka:

● Identifikacija rizika

● Analiza rizika

● Evaluacija prioriteta za rizik

● Postupanje sa rizikom

● Kontrola i pregled rizika

Dakle, prema ovom pristupu, integrišući u ovaj model rezultate WP1, WP2 i WP3, predložen je sljedeći način upravljanja rizikom za zemlje Zapadnog Balkana:

● Identifikacija rizika: pregled regulative politike, definicija životne sredine i planova upravljanja; nivo obrazovanja i praksa u obrazovanju i socioekonomska percepcija NN vrsta (ishod WP1); prikupljanje literaturnih podataka i informacija kroz uključivanje zainteresovanih strana u identifikaciju rizika za sektore akvakulture i ribarstva i rano otkrivanje NN vrsta (rezultat WP2).

● Analiza rizika: kako bi se izvršila kontinuirana analiza uticaja NN vrsta, partneri predlažu sprovođenje Nacionalne strategije i akcionog plana za invazivne vrste usklađene sa zakonodavstvom EU-a kako bi se zaustavio gubitak biodiverziteta i borbe protiv klimatskih promjena za tri  partnerske zemlje Zapadnog Balkana (ishod WP1).

● Evaluacija prioriteta za rizik: partneri su testirali kombinovanu upotrebu AS-ISK i MaxEnt alata radi određivanja prioriteta rizika (tj. procijenili NN vrste koji mogu imati najveći negativni uticaj) (rezultat WP3)

● Postupanje sa rizikom: kako bi se poboljšao odgovor partnerstva, implementirani su prilagođeni kursevi i novi nastavni plan i program ili ažurirani postojeći (planirani u WP4 i WP5)

● Kontrola i pregled rizika: predlaganje sprovođenja kontrole uvođenja, puštanja i uspostavljanja novih NN vrsta; predlaganje uspostavljanja granične kontrole i biosigurnosti za tri ciljne zemlje Zapadnog Balkana kao i susjedne balkanske zemlje.

Kao dodatni rezultat, predlaže se uvođenje nove profesionalne kvalifikacije/zaposlenja - „Upravitelj rizika“.