Sažetak radnog paketa 2 (WP2)                            

Pretpostavka WP2 je da izgradi snažnu podlogu o svim dostupnim informacijama i podacima o invazivnim vodenim vrstama u odabranim državama. Ona će stalno biti dopunjavana rezultatima dobijenim preko WP2 i to preko onlajn platforme i baze podataka. Zadaci koje treba ispuniti da bi se završila implementacija WP2 su: a) pregled literature i istraživanje glavnih vodenih basena u zemljama parnerima, b) intervjui sa predstavnicima indtustrije i drugim interesnim stranama, c) kombinacija rezultata da bi se stvorila onlajn platforma, d) stvaranje onlajne baze podataka i e) probno testiranje baze zajedno s pregledima procjena. Ovdje prikazan sažetak odnosi se na pregled literature i istraživanje glavnih vodenih basena u zemljama partnerima.

Prva istraživanja na temu invazivnih vrsta datiraju još iz 70tih godina. Od tada, globalno istraživanje na ovu temu je značajno poraslo. Generalno, unos morskih invazivnih vrsta može se desiti namjerno ili slučajno. Dostupni podaci Evropske Agencije za Životnu Sredinu (EEA) pokazuju da je u evropskim morima prisutno oko 1223 invazivne vrste, od kojih su čak 81% (1039) zabilježene u periodu od 1949-2017 godine. Trend unosa invazivnih vrsta u Mediteransko more dostigao je vrhunac između 2000 i 2005, sa oko 21 novom vrstom za godinu. Glavni vektori introdukcije invazivnih vrsta u Mediteran su: i) akvakultura (44 vrste, 41%), ii) Suecki kanal (28 vrsta, 26%), iii) pomorski saobraćaj (17 vrsta, 15%), iv) ribolov (3 vrste, 3%) i v) akvaristika (1 vrsta, 1%).

Balkansko poluostrvo je jedno od svjetskih žarišta biodiverziteta i posjeduje najvišu proporciju endemičnih vrsta riba u Evropi. Ipak, skorašnja istraživanja iz nekoliko Balkanskih zemalja otkrila su da je između 15 i 23% njihovih slatkovodnih riba invazivno. Potvrđeno je da neki od slivova, kao Dunavski i Pamvotis jezero u Grčkoj imaju ihtiofaunu sastavljenu od 50 %, odnosno 80% invazivnih vrsta. Do ranih 50tih godina, unosile su se uglavnom sjevernoameričke i azijske vrste, dok je interes za vrstama iz sjeverne i zapadne Evrope nastao kasnije. Ukupno je uneseno 60 vrsta riba na Balkansko poluostrvo, raznim putevima i to namjerno, slučajno ili prirodnim širenjem svojih areala. Prve introdukcije u kopnene vode, dokumentovane su tokom 19 vijeka u Bugarskoj (dvije vrste), Hrvatskoj (jedna vrsta) i Sloveniji (4 vrste). Popis invazivnih vrsta predstavlja osnovni korak i najvažniji alat za implementaciju relevantnih zakona i određivanje upravljačkih pristupa. Iako su upravljački napori i zakonska regulativa o invazivnim vrstama znatno pojačani i na globalnom i na regionalnom nivou, popisi moraju biti ažururani i ostaju aktuelni jer se čini da stopa unosa na globalnom nivou ne opada. Uključenje deskriptora i indikatora invazivnih vrsta u zakonske instrumente uvelo je obavezu izvještavanja na nacionalnom nivou (primjer Tsiamis et al., 2009) i započelo niz naučnih aktivnosti fokusiranih na otkrivanje, pobrojavanje, istraživanje i umanjenje njihovog uticaja. Takođe, „građanska nauka“ (uključivanje šire javnosti u prikupljanje naučnih podataka – McKinley et al., 2017) pokazala se kao značajna karika u ranom otkrivanju novih invazivnih vrsta. Dodatno, nadzor vrsta koje su osnovale svoje populacije (Giovos et al., 2019) i nove genetičke metode se sve više koriste kako bi se pojasnile nejasnoće u prepoznavanju vrsta i njihovom geografskom porijeklu (Bayha et al., 2017; Viard et al., 2019). Kao rezultat toga, vremenski razmak između detekcije nove invazivne vrste i objavljivanja njenog nalaza se smanjilo u proteklom periodu. Ovo je potpomognuto voljom naučnih časopisa da publikuju nalaze biodiverziteta.

Balkansko poluostrvo graniči se sa Jadranskim i Jonskim morem na zapadu, Mediteranom na jugu i Egejskim, Mramornim i Crnim morem na istoku. Velika biološka raznolikost ribljih vrsta je rezultat geološke i paleo-klimatološke prošlosti regiona i raznolikosti u tipovima kopnenih voda. Dalje, i klimatske razlike između različitih djelova Balkana doprinijele su biogeografskim razlikama.

Albanija ima visok nivo biološke raznolikosti i na nivou ekosistema, vrsta i pejzaža, uzimajući u obzir njenu malu površinu. Ovaj diverzitet je rezultat a) različitih tipova klime, nadmorske visine i geologije u Albaniji; b) njenoj lokaciji na prelazu između dva velika biogeografska regiona (centralne Evrope i Mediterana); c) njene lokacije na važnoj migracionoj ruti ptica; d) njenu obalu na Jadranskom i Jonskom moru; i e) prisustvu ekološki različitih slatkovodnih eksositema. Albanija je ekološki povezana sa susjednim zemljama preko dijeljenih ekosistema, staništa, jezera i rijeka, kao i migracijama ptica i morskih organizama. Do sad, registrovano je 20 invazivnih marinskih vrsta. One pretstavljaju različite taksonomske grupe i to: Rhodophyta (4 vrste), Chlorophyta (1 vrsta), Phaeophyta (1 vrsta), Spermatophyta (1 vrsta), Annelida (1 vrsta), Decapoda (3 vrste), Mollusca (5 vrsta) i Pisces (4 vrste). Različite metodologije su korišćene prilikom identifikovanja invazivnih vrsta u Albaniji. Neke su otkrivene pomoću direktnog uzorkovanja jedinki od strane istraživača. U drugim slučajevima, sakupljanje uzoraka je rađeno od strane ribara, a identifikovanje vrsta od strane naučnika kroz razne inicijative građanske nauke, kao „Is it Alien to you) Share it!!!“ i „Local Ecological Knowledge - LEK“.

Bosna i Hercegovina (BIH) je geomorfološki, hidrološki i klimatološki veoma raznovrsna zemlja, što je rezultiralo ekološkom raznovrsnošću. Objavljeni izvještaji uključuju skoro 5100 vrsta viših biljaka, što pokazuje njenu bogatu floru i svrstava ovu državu među one sa najbogatijim biodiverzitetom u Evropi. Ovo je takođe potvrđeno sa velikim udjelom endemičnih i reliktnih vrsta, pogotovo među beskičmenjacima. Fauna ove države je okarakterisana sa prisustvom skloništa i razvojnih centara, kao i veoma jedinstvene faune kraških područja, planina i kanjona. Ihtiofauna BiH je relativno dobro istražena, sa 119 slatkovodnih vrsta. Najveći diverzitet imaju porodice Cyprinidae (26 rodova i 51 vrstom) i Salmonidae (5 rodova i 8 vrsta). Tokom florističkih istraživanja u regionu donjeg toka rijeke Une, u proljeće 2009, zabilježeno je 14 invazivnih vrsta koje su se rasprostranile uslijed napuštenih tradicionalnih praksi u agrikulturi. BiH posjeduje obalu od samo 27 km dužine i izlazi na Jadransko more, pa je područje marinske biologije slabo razvijeno unutar države.

Crna Gora je okarakterisana visokim genetičkim diverzitetom, diverzitetom vrsta i eksosistema. Glavna karakteristika biodiverziteta Crne Gore jeste visoka koncentracija različitih vrsta i ekosistema na veoma malom prostoru. Specifična istraživanja i monitorinzi invazivnih vrsta u Crnoj Gori nisu sprovedeni. Dostupni podaci o invazivnim vrstama potiču iz različitih projekata i monitoringa, uključujući nacionalna i internacionalna istraživanja. U zadnjim godinama, urađen je LEK u okviru FAO AdriaMed i BALMAS projekata, koji potpomažu saradnju Jadranskih država. Ribari su podvrgnuti LEK-u kako bi se sakupile alternativne informacije o prisustvu vrsta, dok su kvalitativni i kvantitativni indeksi abundance vrsta rađeni paralelno od strane naučnika. Ovi projekti su zabilježili prisustvo 6 vrsta makroalgi, jedne vrste sunđera, 11 vrsta mekušaca, 3 vrste artropoda, 2 crva, 1 briozoe, 1 ascidije i 12 novih vrsta riba. Što se tiče slatkovodnih ekosistema, kompilacija bibliografskih rekorda introdukovanih vrsta je data u Piria et al. (2018), gdje je opisano 16 invazivnih vrsta na teritoriji Crne Gore.

Upravljanje invazivnim vrstama je jedan od najvećih izazova u kopnenoj, slatkovodnoj i marinskoj konzervaciji nativnih vrsta. Invazivne vrste su okarakterisane kao drugi najčešći uzrok nestanka drugih vrsta, dok se njihov ekološki uticaj širi kroz mrežu ishrane. Ovo može uticati na socioekonomsko funkcionisanje ekosistema i njihovo zdravlje, ali i izazvati gubitak ekosistemskih usluga. Njihovo upravljanje je ključno za zaštitu biodiverziteta i ljudsko dobro. U nekoliko slučajeva, primjena ovakvih strategija je dovela do mnogo uspješnih rezultata. U marinskom okruženju, visoka povezanost kroz vodeni medijum olakšava rasprostranjenje vrsta, stvarajući otežane uslove za kontrolu bioloških invazija. Iskorjenjivanje marinskih invazivnih vrsta postignuto je u rijetkim slučajevima kada su one brzo otkrivene i uslijedio je brz odgovor na ograničenom području. U slučaju da vrsta uspostavi populaciju, iskorjenjivanje je nemoguće, a upravljanjem se teži postići smanjenje njihove populacije na brojnost koja umanjuje uticaj na prihvatljiv nivo. Opsežan pristup upravljanju invazivnim vrstama je izuzetno potreban i to sa: definisanjem očekivanih uticaja ovih vrsta na nativne ekosisteme, dostupnim tehničkim mogućnostima, definisanjem vjerovatnoće da one uspiju sa kolonizacijom, rizicima povezanim sa upravljanjem i povećavanjem podrške uključenih strana u predložene akcije.

Rasprostranjenost mnogih invazivnih vrsta je uglavnom predstavljeno sa 12 model vrsta, razlikovanih po kapacitetu širenja (visok-nizak), njihovim rasprostranjenjem unutar područja kojim se upravlja (lokalizovane- ne lokalizovane) i njihovoj taksonomskoj pripadnosti (makrofite, beskičmenjaci ili ribe). Nijedna od mjera upravljanja se ne smatra idealnom za kontrolu bilo kojeg od 12 modela. Ipak, dokazi ukazuju da će upravljanje marinskim invazivnim vrstama biti mnogo uspješnije kad se vrsta rano otkrije i nadležni odmah reaguju.

U Albaniji, ograničenost podataka je prisutna u literaturi, uglavnom zbog ograničenog istraživanja nekoliko grupa, pogotovo beskičmenjaka i vodenih staništa, i morskih i slatkovodnih. Većina podataka vezanih za invazivne vrste, sakupljena je sporadično kroz uopštena istraživanja fokusirana na više grupa biljaka i životinja. Iako je malo urađeno od strane institucija, nekoliko internacionalnih konvencija koje je Albanija ratifikovala, uključuju i invazivne vrste. Glavne istraživačke institucije koje se mogu baviti invazivnim vrstama su Agrikulturalni Univerzitet u Tirani, Univerzitet Tirana, Institut za sigurnost hrane i veterinu i Institut za javno zdravlje.

Bosna i Hercegovina i dalje nema razvijen program za monitoring invazivnih vrsta, kao ni zakon koji reguliše ovo pitanje. Strategija i akcioni plan za zaštitu biološkog diverziteta Bosne i Hercegovine 2015-2020 navodi da je obaveza države da radi na kontroli invazivnih vrsta. Prema ovoj strategiji, alohtone životinjske vrste dospjele su na teritoriju BiH direktno ljudskim uticajem, zbog razmnožavanja i produkcije ili indirektno putem različitih aktivnosti. Pored ovog, u Strateškoj studiji o utjecaju na okoliš Plana upravljanja vodama za rijeke Save u Federaciji Bosne i Hercegovine, opisan je i problem akvatičnih invazivnih vrsta u BiH. Trenutno se sprovodi projekat nazvan “Sava TIES - Preserving Sava River Basin Habitats through Transnational Management of Invasive Alien Species'', koji se bavi identifikacijom i kontrolom invazivnih vrsta u Nacionalnom parku Una. Sava TIES projekat ima za cilj razvoj strateškog okvira za višesektorsko, transnacionalno upravljanje, kontrolu i iskorjenjivanje invazivnih vrsta iz basena rijeke Save. Ovo će biti prvi pokušaj da se neko izbori sa ovim problemom na transnacionalnom nivou u regionu, dok se istovremeno donose benefiti Dunavskom regionu i šire, kroz stečeno iskustvo.

U Crnoj Gori nema specifičnog monitoring programa fokusiranog samo na invazivne vrste. Podaci o njima se skupljaju kroz različite nacionalne i internacionalne projekte, monitoringe i istraživanja, ali bez specifičnog monitoringa baš za ovaj problem. EU regulativa Br, 1143/2014 implementirana je u crnogorskom zakonodavstvu kroz Zakon o stranim i invazivnim vrstama biljaka, životinja i gljiva. Ovaj zakon reguliše prevenciju unošenja i širenja stranih i invazivnih vrsta biljaka, životinja i gljiva, kao i mjere prevazilaženja i minimiziranja njihovog štetnog uticaja na biodiverzitet, ekosistemske usluge i ljudsko zdravlje.